2016(e)ko otsailaren 24(a), asteazkena

Elefantea gidari ona da

Joxe Manuel Odriozola.
Berria egunkarian argitaratu zenuen "Euskara, beharra da gakoa" artikulura mugatuko naiz nire hausnarketa labur honetan. Horko pasarte batzuk oso mamitsuak direnez, badago zer pentsatua zuk formulatutakoaren hariari tiraka.

Besteak beste, diozu, hizkuntza minorizatuak “beren hiztunek dituzten komunikazio behar guztiak betetzen ez dituzten hizkuntzak” direla, “beste hizkuntza batek, menderatzaileak, beren komunikazio-esparru eta funtzioak bereganatu dituelako”. Ez da abiapuntu txarra zurea: zer egin behar dugun jakiteko, zer egin diguten jakitea baino gauza hoberik ez dago. Estatuaren hizkuntza nazional hegemonikoak goitik behera hizkuntza menderatuaren funtzioak irentsi ditu, azken honek bere-bereak zituen funtzio arruntak ere zurrupatu arte. Ondorio adierazgarria: hizkuntza menderatzaileak hizkuntza menderatuaren funtzioak blokeatu eta are ordezkatu egiten ditu funtzioen botere-hierarkia dela medio. Patxi, funtzio kultural eta sozioekonomikoak gutxietsiz euskararen funtzio arruntak indartu nahi dituztenei ohar txit argigarria egin diezu hor.

Zure bigarren ohartarazpenari ere argitasunaren txinparta dario. Lehendabizi diozu hizkuntzaren erabileraren araberakoa izango dela ezagutza. Eta ondoren, galdetzen duzu gaur egun non den beharrezkoa euskara. “Gizarteko zein eremu funtzionaletan da ezinbesteko? Inon ez. Euskara bigarren mailako hizkuntza dugu”. Honako hitzokin bukatzen duzu pasartea: “euskararen ahuleziak gaztelaniaren garrantzia eta beharra are eta nabarmenagoa egiten du”.

Mamitsuak dira, mamitsuak direnez, zure hitzen mezuak. Zure lehendabiziko ideiak maiz pentsatu izan dudan burutaziora narama: alegia, hizkuntza baten ezagutza erabileraren mendeko kontua dela, ez dela prozesu autonomo bat, ez dela praxirik gabeko jakite teoriko formal bat. Hizkuntza baten jakite maila erabilera osoak, alegia, orotariko sozializazioak, ez eskolakoak bakarrik, determinatzen duela. Hizkuntza baten gaitasun komunikatiboa ez da gaitasun kognitiboa, akademikoa eta formala soilik, sozializazio eta erabilera orokorrari esker lortzen den gaitasun integrala dela.

Pasarteko bigarren puntuaren bukaeratik hasita, gutxitan azpimarratzen den ideia bat jo duzu begiz: hau da, euskararen egoera zinez zertan den jakin nahi duenak, ezin dio euskarari soilik begiratu, erdararen estatus soziolinguistikoari ere so egin behar dio. Bi hizkuntzen arteko dialektika soziolinguistikoaz eta politikoaz mintzo ez zaigun diskurtsoa ez da sinesgarria. Engainagarria da erabat. Eta diskurtso mota horrek bizi gaitu inoiz baino gehiago gaur. Diskurtso aldaketaren izenean, diskurtso euskaltzalea gero eta otzanagoa bihurtzen ari da. Itxurak itxura, diskurtso ofizialaren aldaera-trazak hartzen ari da egunetik egunera.

Hizkuntzaren beharrezkotasunaz, berriz, zer esango dizut nik? Zerorrek ondo baino hobeto diozu: bigarren mailako hizkuntzak bigarren mailako herritar egiten gaitu, gure euskalduntasuna ez da giza duintasunari dagokion neurrikoa. Duintasunaren neurria zer den jakin nahi duenak, berriz, azter beza erdaldunaren estatus soziolinguistikoa, hor aurkituko du hitzaren neurriko egoera. Beharrezkoa ez den hizkuntzak ez gaitu gizaki oso egiten, eta, horregatik, euskarak ez gaitu euskaldun egiten. Eta norbaitek sinetsarazi nahi badigu beste hizkuntza batekin edo batzuekin batera egiten gaituela herritar euskaldun, ez sinetsi. Gainerako hizkuntzak ez ditugu behar ezertarako euskaldun izateko. Hizkuntza horiek behar ditugu nazio-hizkuntzaz haraindi dauden funtzio komunikatiboak asetzeko. Ez bestetarako. Izan ere, euskaraz bizitzea ezin da izan bigarren mailako hizkuntza batean bizi eta erdara menderatzaileak euskara menderatuak bete behar lituzkeen funtzioak betez euskaldunon duintasuna osatzea. Bigarren edo hirugarren hizkuntza osagarria eta aberasgarria izango zaigu axioma soziolinguistiko hau betetzen den neurrian: hau da, euskarak nazio euskaldunaren funtzio komunikatiboak bete beharko ditu, zeren eta hori gertatu ezean, gure euskalduntasuna euskalduntasun diglosikoa (ohiko zentzuan, ez jatorrizkoan), etnikoa, artifiziala eta marjinala izango da.

“Lana da gure gizarte antolaketaren jarduera garrantzitsuena”: horra zure beste iritzi bat. Bete-betean asmatu duzu gai horretan ere: “sozializazioaren faktorerik garrantzitsuena lana da”, dio batetik Andre Gortzek. Eta bestetik: “kohesioa eta herritartasuna oinarritzen diren lana” ezin da murriztu nolanahiko ‘lana’ kontzeptura, zeren eta “lana kategoria antropologikoa izateaz gain, gizakiaren bizi-iraupena bermatzen duen beharrizana da” (“Metamorfosis del trabajo”, 1995). Labur-zurrean: lanak bizi du gizakia beste ezerk baino areago.

Oker ez banago, esan izan duzu hezkuntza sistemak euskalduntzen duena lantegi erdaldunak zapuzten duela. Ez dakit zure hitzak horiek diren, baina zure aburua hor nonbait ibiliko da. Zure pertzepzio soziolinguistiko zolia euskarari buruz egiten diren azterketa, inkesta eta neurketa guztiak baino fidagarriago da. Lanaren mundua indar soziolinguistiko erdaldunen esku dagoen bitartean, D ereduaren inguruan guztiz zabaldua eta onartua dagoen ilusioa iruzur bat besterik ez da arnasguneak salbuetsita. Jadanik ez da nahikoa eskolak ez duela euskalduntzen esatea, bada ordua zera eransteko ere: alegia, D ereduak ez duela euskalduntzen gaurko baldintza soziolinguistikoetan, euskalduntzea gaitasun komunikatiboa eskuratzea baldin bada. Eta ezin da besterik izan. Gure agintari autonomikoei ahantzi egin zaie nonbait, hizkuntzak ikasi baino errazago ahaztu egiten direla, eta eskolan ikasitakoa, jarraipenik ezean, erdal itsasoan itota ahanzten dela.

D ereduak ez du euskalduntzen, berez ezin duelako halako helbururik erdietsi. Ez al dugu bada gorago berretsi honako axioma honen zuzentasuna: hots, euskaldundu, sozializazioaren kate-harreman osoak bakarrik euskaldun dezake, ez pertsonaren bizitzako aro eta molde jakin batek. Euskaraz bizi ezean ez dago euskaldun izaterik. Euskaraz bizitzeak bakarrik ahalbidetzen duelako ahoz eta idatziz behar adineko erabilera eta motibazioa garatzea, eta, ondorioz, gaitasun komunikatibo nahikoaren jabe izatea.

Zure proposamenak hirugarren transmisiora garamatza. Batetik, hizkuntzaren transmisio naturala daukagu: nolabait esateko, funtzio lokalera eta etnikora mugatzen da bere egitekoa. Bestetik, transmisio kulturala, hizkuntza nazionalaren hezkuntzazko eta hedabidezko funtzio kognitibo eta informatiboak bilduko lituzke bere baitan. Hirugarren funtzioa funtzio sozioekonomikoa izenda dezakegu, zure eskariaren zentzuari jarraiki. Bizitza sozioekonomikoaren oinarri eta egitura material, teknologiko eta pragmatikoak ehuntzen eta gauzatzen dituen jarduera mota, hain zuzen.

Lanaren eta hizkuntzaren arteko harremanez ari garenez, zilegi bekit harreman horren ikuspegi filosofikoaz hitz erdi bat hemen landatzea. “Lanaren eskutik eta lanaren bidez sortu zen hizkuntza (Marx eta Engelsen ustea zen hau), eta auzi horri buruz dagoen azalpen zuzen bakarra horixe da. (…) Lehendabizi lana, eta gero, horrekin batera, hitza: horra hor bi akuilu nagusiak”. Beharbada ez zebiltzan oso oker marxismoaren sortzaileak. Lana baitu gizakiak oina-oinarrizko beharrei erantzuteko baliabide-iturria, beste ezer baino lehen ase beharrekoa. Eta beharrizan hori baldin bazegoen hizkuntzaren sorrerako zioetan, oraingo gizakiaren beharrak ere lanaren bidez asetzen dira orduan bezala ez bada ere. Guztiz zentzuzkoa da, beraz, zuk baietsi duzuna: lana da pertsonaren bizitzako “jarduera garrantzitsuena”, jarduera garrantzitsurik baldin bada.

“Lanerako edota beharrerako hizkuntza gisa baliorik ez duen bitartean” euskarak ez du etorkizunik zure ustez. Nik erantsiko nuke kultura soziolinguistikoaren oinarrizko printzipio bat ezarri duzula euskararen aldeko borroka-leku ideologikoan eta politikoan. Hizkuntza plangintzan eta glotopolitikan lehentasunik baldin badago, lanaren eremuari zor zaio lehentasun hori. Eta arrazoia begien bistan dago: botere-gune estrategikoa da ekonomiaren sistema, eta sistema estrategiko horretatik kanpo dagoen komunitate linguistikoa hotzak akabatzen dago. Bizitza materialaren, sozialaren eta kulturalaren erreprodukzioan esku hartzen ez duten hiztunak eta hizkuntzak ezin dira produzitu eta erreproduzitu bere baitako erregulazio mekanismoetan. Zerraldoa edo bizi-iraupen artifiziala: horra zer daukaten zein atarian. Euskarari bigarrena opa dio botere-sistema autonomoak Hegoaldean, aurrenekoa Frantziak Iparraldean.

(JOXE MANUEL ODRIOZOLA LIZARRIBAR gizarte-hizkuntzalaria da)

iruzkinik ez: